Չմոռանալ մեկնողները

Եկայ Հայաստան, բայց քեզ չգտայ, մեկնած էիր դուն Վան քաղաքն արդեօք պապերուդ օրրան, գտայ «Լուսաստղ»դ ու յիշեցի մեր պտոյտները Արարատեան դաշտին մէջ վաթսունականներուն, անմոռանալի վաղարշապատցի Ռաֆայէլ Արամեանին ընկերակցութեամբը, որ Անիի պարիսպներուն տակ Կոմիտաս երգիչը կ’երգէր:
Երեքով Կիրակի օրերը Էջմիածինի երթուղին ընտրած կ’իջնէինք կառքէն ու նստելով Ս. Հռիփսիմէի տաճարին դիմաց, հրաշքին դիմաց կը զրուցէինք:
Յանկարծ սիրելի Ռաֆօն կը գոչէր.
-Երեխէք, տեսէք, տեսէք, Հռիփսիմէն թռնում ա, թռնում, լաւ նայէք:
Կրնայի՞նք մոռնալ հրճուանքը գրողին, որ նոյնհետայն կը փոխանցուէր մեզի:
Հիմա, սիրելի ԼԵՒՈՆ ՄԻՐԻՋԱՆԵԱՆ, «Լուսաստղ»իդ հետ եմ, յետմահու հրատարակութիւն, ու կարդալով երգերդ՝ ետ կ’երթամ դէպի այն օրերը, երբ «Երգի հովիւը» պօէմդ թարգմանուեցաւ թէ՛ արաբերէնով, թէ՛ անգլերէնով:
Որքան ուրախ էիր Կոմիտասը այլ լեզուներով խօսիլ տալուդ համար:
Ահա՛, «Լուսաստղ»դ սեղանիս վրայ, որ ինծի ըսել կու տայ՝ քեզ Երեւանէն բացակայ դնելու չեմ, այս միտքը փոխ առնելով անկրկնելի Համօ Սահեանէն:
Կը գրես «Ո՛վ սիրուն, սիրուն» ժողովրդական երգդ.

Ո՛վ սիրուն, սիրուն, ինչու մոտեցար,
Սրտիս գաղտնիքը ինչո՞ւ իմացար,
Մի անմեղ սիրով ես քեզ սիրեցի,
Բայց դու անիրավ դավաճանեցիր:

Այսօր կը յիշե՞ն արդեօք, որ այս երգին հեղինակը Լեւոն Միրիջանեանն է, որ այս երգը իր աւարտին բերած է այսպէս.
Ա՜խ, եթե տեսնեմ, օրերից մի օր՝
Շրջում ես դու էլ տխուր ու մոլոր,
Ընկեր կը դառնամ ես քո վշտերին,
Մենակ չեմ թողնի իմ սիրած յարին:

Սիրահարները, Լեւոն, կը շարունակեն երգել այս երգդ:
«ՈՒսուցչուհուս մօտ» քերթուածին մէջ ի՜նչ յուզումով գրած ես.

Ճերմակել է ուսուցչուհիս
ՈՒ ծերացել է այնպես,
Տխրությամբ է լցվում հոգիս,
Երբ նայում եմ նրան ես:
Քանի քանի՜ սերունդ է նա
Ճանապարհել դեպի կյանք,
Քանի ծիլ է ծաղկել նրա
Մայրական ջերմ ձեռքի տակ:

Իրաւ երգ մըն ալ այս մէկը, եթէ օր մը իր դաշնաւորողը գտնէ: Հապա այս մէկը եռատողի մը տակ, ուր կ’ըսես թէ որպէս մանուկ մտածած ես, որ քու ուղիդ ծաղիկներով է բեռնաւոր, առանց գիտնալու, թէ այդ դաշտերու ետին՝

Չգիտեինք որ դաշտերի հետևում
խոր ձորեր կան ու վիհեր կան մթամած,
և այն ափը, որ մեզ մոտիկ էր թվում,
յոթը սարով մեզնից հեռու է պահած-
հեռուն այնպե՜ս մեզ կանչում էր ու թովում՝
և խանդավառ մեր սիրտն ինչպե՞ս իմանար,
որ դյուրին է նավ նստելը աշխարհում,
բայց երազի ափին հասնելն՝ անհնար:

Իսկ ծովի կարօտ հոգիդ երբ կը հասնի ծովափ, նաւ կը նստիս դուն շուտով ու երկրէ երկիր անցնելով կը տեսնես թէ.

Միայն հոգիս ոչ մի տեղ
Խարիսխ չի նետում...

Անշուշտ, երբ Հայաստանը կայ ու կը մնայ, ինչո՞ւ խարիսխ նետես այլ տեղ:
Չափաւոր ես սիրոյ երգերուդ մէջ ալ.

Ես ապրում էի անվախ, անհոգ,
Հիմա դողում եմ որպես եղեգ.
Նկուն է հոգիս հրաբորբոք
Օ՜, սիրո հողմեր, բարի՜ եղեք:

«Պայծառատեսութիւնդ» գնահատելի է, իսկ «ռոմանտիկադ» յոյժ գովելի: Հապա «Աղօթք Փարիզի Աստուածամօր տաճարում» քերթուածդ, ուր կը գրես.

Հայր մեր,
թե իրօք դու կաս երկնքում,
Անպակաս արա երգեհոնային անձրևը բարի:

Լսելի կը դարձնե ինծի դասական խռովիչ եղանակներու փունջեր: Կը վերջացնես

Արքայությունդ թող լինի անվերջ և կեցցե Բախը
Ամե՜ն:

Իրաւ որ Ամէ՛ն:
«Խոհ՝ օդանավում», որ նոյնքան յուզիչ է.

Արծիվն էլ այսպես բարձր չի ճախրում
և չկա ուրիշ մի երանություն,
Քան այսպես բարձր լինել աշխարհում:
...Եվ երբ դու իջնես, իջնես դու երկիր,
Խոնարհիր նրան՝ խոնարհ մայր հողին՝
Աշխարհի բոլոր բարձրությունները
կանգուն պահողին...

Այսպէս ալ հայը կանգուն պահողը աշխարհի բոլոր մայր ցամաքներուն վրայ մայրենի հող մայր Հայաստանն է:
«Արմավենի» քերթուածդ նոյնպէս ի ծնէ գոհար.

-Ո՞Ւր է բարդին իմ հայրենի,
Ո՞Ւր է նազող ուռին:
Դու նման չես, Արմավենի,
իմ երազներին...

Որովհետեւ սեփականդ, ունեցածդ ներզօր ուժ կու տայ բանաստեղծիդ:
Հոգեյոյզ նոր երգեր կը մատռուակես մեզի այս հատորին մէջ որպէս հայ հողէն ծնունդ առած գինի, ըսել ուզելով մեզի՝ արբէք ի սմանէ, զի քաղցր է որպէս հողն հայրենի:
Երգերու նոր շտեմարան որպէս հրիտակ, ուլունքաշար մը կտակած ես մեզի, որպէսզի անբացակայ գրենք անունդ մեր խանդավառութիւն պահելը գիտցող երթին մէջ՝ ներկայ:
Չես մոռցած նաեւ սփիւռքահայերը, որոնք այցի եկած էին Օշական՝ ծունկի գալու համար Մեսրոպի գերեզմանին.

Բեդվինի պես անապատում մի հրաշքով ջուր գտած
հայերն ահա ծունկի գալիս ու շիրիմը փափագած
համբուրում են պապակ շուրթով, լույս են խմում ոգելից
հայոց ոգու հանճարացայտ, անապական աղբյուրից:

Երգերուդ քաղհանէն, որ մէկ վարդը, մեղեսիկը, նունուֆարը, մեխակը թուղթին յանձնեմ, որպէսզի սպիտակ թուղթը բոյրերն այդ պահէ իր ծոցին մէջ՝ որպէս բարի յիշատակ:
Վանը, Սարդարապատը, Արցախը ու Չարենցը խօսիլ տուիր ու «Պատմութիւն հայոց»ը ինքնավստահ սապէս սեպագրեցիր.

-Մեր ուշքն ու միտքը լույս արարելն էր,
լույսով ճոխանալն ու վարարելն էր,
խորհուրդն աստղերի ճիշտ իմանալն էր,
շանթ ու որոտին միշտ դիմանալն էր,
Թշնամին երկրից հեռու վանելն էր,
Աստվածների հետ զրույց անելն էր,
Արծիվների հետ ընկերանալն էր,
Հոգով ու մտքով չծերանալն էր,
Մսրա Մելիքին անշեղ զարկելն էր,
Մեր նախնիների հուշը հարգելն էր,
Քարին ու հողին արյամբ կապվելն էր,
Դրկից ճանաչելն ու չխաբվելն էր,
Թե՛ գիշեր, թե՛ զօր անդուլ տքնելն էր,
Մագաղաթների վրա ճգնելն էր,
Ամեն ժայռ ու քար գրով պատելն էր,
Բարուն սատարել, չարին ատելն էր...
Մեր նետն անվրեպ ու եռաթև էր:
Երթը դժվարին, բայց հարատև էր:

Այս վերջին խօսքդ չէ, սիրելի Լեւոն Միրիջանեան, որ մեր մէջ յարատեւես:
Օրհնեալ է «Լուսաստղ»դ այս յարատեւելի:

Թորոս ԹՈՐԱՆԵԱՆ

Մեկնաբանություններ